Xurşid Ağayeva (1906-1953) ilk azərbaycanlı musiqişünas qadın, Azərbaycanın Əməkdar incəsənət xadimi və öz dövrünün görkəmli aydınlarından biri olmuşdur. O, tanınmış bir ailənin övladı idi. 1918-1920-ci illərdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti parlamentinin ilk sədrinin birinci müavini olmuş Həsən bəy Ağayevin qızı Xurşid Ağayeva musiqi nəzəriyyəsi tarixinə adı daxil olan ilk qadın musiqişünasdır. Dahi bəstəkarımız Üzeyir bəy Hacıbəyli haqqında yazdığı ilk monoqrafiya alimin adını əbədiləşdirmişdir.
1926-cı ildən Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında müəllim, Üzeyir bəy Hacıbəylinin rektorluğu dönəmində isə prorektor vəzifəsində işləyən Xurşid Ağayeva elmi-pedaqoji fəaliyyəti dövründə musiqi nəzəriyyəsi və tarixi üzrə dərslikləri ana dilimizə ilk dəfə tərcümə etməklə tədris prosesində bu sahədəki boşluğu doldurmuşdur. Mənəvi zənginliyi ilə zahiri gözəlliyi vəhdət təşkil edən bu Azərbaycan xanımı gözəl pedaqoq, səmimi yoldaş, diqqətli, qayğıkeş və hamıya kömək əli uzadan həssas bir insan olmuşdur. Musiqi irsimizin tədqiqinə dair ilk ciddi araşdırması ilə müsiqişünaslığın təməlini qoyan, bu sahənin gələcək inkişafına yol açan Xurşid Ağayevanın mədəniyyət tariximizdə özünəməxsus yeri və mövqeyi vardır.
Xurşid Həsən qızı Ağayeva 1906-cı ildə Bakıda görkəmli ictimai-siyasi və dövlət xadimi Həsən bəy Ağayevin ailəsində dünyaya göz açmışdı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurulmasında önəmli rolu olan Həsən bəy Ağayev jurnalist, həkim, müəllim, Türk-İslam Şərqində ilk parlamentin sədr müavini kimi önəmli tarixi şəxsiyyət olmuşdur. Dövlətçilik tariximizin ən önəmli hadisələri Həsən bəy Ağayevin bilavasitə iştirakı ilə gerçəkləşib. 1918-ci il mayın 28-də Tiflisdə Azərbaycan Milli Şurasının iclasında Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsi qəbul edilərkən Həsən bəy Ağayev Milli Şuranın sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin müavini olmuş və bəyannaməni ilk olaraq o, imzalamışdır.
Xurşid xanımın anası Xədicə Ağayeva da dövrünün aydın qadınlarından biri kimi xalqımızın maariflənməsində önəmli xidmətlər göstərmişdi. İxtisasca müəllim olan Xədicə xanım 1901-cı ildə Tağıyevin Qız Məktəbi açılanda burada pedaqoji işə başlamışdı. Üç il sonra isə burada həkim işləyən Həsən bəylə tanış olub ailə qurmuşdu. Həyat yoldaşı Həsən bəylə birlikdə Güney Azərbaycana köçənə qədər, yəni 1906-cı ilədək məktəbdə müəllim işləmişdir. 1906-1907-ci illərdə Güney Azərbaycanda yaşayan ailə Bakıya qayıdandan sonra Xədicə xanım 1909-cu ildə Həsən bəyin anadan olduğu Gəncə şəhərində Əsgər ağa Adıgözəlov (Gorani) tərəfindən açılan Qız Məktəbinin müdiri vəzifəsinə təyin edilmişdir. O, bu vəzifədə çalışdığı illərdə həm də Gəncənin ictimai işlərində xüsusi fəallıq göstərib. Xədicə Ağayeva 1915-ci ildə Gəncə “Müqəddəs Nina” Qadın Xeyriyyə Cəmiyyətinin qurucularından biri və İdarə heyəti üzvü olmuşdur. 04 sentyabr 1919-cu ildən o, Bakıdakı Azərbaycan I Milli Qadın Gimnaziyasının (keçmiş “Müqəddəs Nina” Qız Məktəbinin) müfəttişi vəzifəsində işləmiş, daha sonra Bakı Darülmüəllimində (indi ADPU nəzdindəki Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Kollecində) müəllim kimi çalışmışdır.
Köklü ailə bağlarına sahib olan Xurşud xanım Ağayeva ilk təhsilini Gəncə şəhərində alıb. 1919-cu ildə Bakıda orta təhsilini davam etdirmiş, 1930-cu ildə isə musiqiçi müəllimlərin o vaxtkı Moskva İxtisasartırma İnstitutuna oxumağa göndərilmişdir. Həmin illərdə Azərbaycanda musiqişünaslıq sahəsində ana dilimizdə dərsliklərin olmaması, nəzəri biliklərin əsasən rus dilli kitablar vasitəsilə tədrisi bu sahədə ciddi bir boşluq kimi nəzərə çarpırdı. Xurşid Ağayeva rus dilindən musiqi nəzəriyyəsi və tarixi üzrə tədris kitablarınının Azərbaycan dilinə tərcüməsi işi ilə ciddi məşğul olaraq, həmin boşluğu aradan qaldırmışdı. O, bütün ömrü boyu dərs dediyi Konservatoriyada (indiki Bakı Musiqi Akademiyası) fəaliyyətini gənc nəslin peşəkar musiqi təhsilinə, təlim-tərbiyəsinə həsr etmişdir. Bir müddət Konservatoriyanın prorektoru kimi bu ali təhsil müəssisəsinin elmi təşkilatçılıq işləri də məşğul olmuşdur. Xurşid Ağayeva Azərbaycan musiqisinə aid bir sıra məqalələrin, “XIX yüzildə Azərbaycan musiqi mədəniyyəti ocaqları” kimi önəmli (ölümü ilə əlaqədar tamamlanmamış olsa da) bir tədqiqat əsərinin müəllifidir.
Xurşid Ağayeva Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ilk Əmək naziri olmuş Əhməd bəy Pepinovla ailə həyatı qurmuş, Sevda Pepinova adlı qızı doğulmuşdur. Lakin 45 yaşında güllələnib qətlə yetirilən atası Həsən bəy Ağayev, Sibirə sürgün edilən, min bir əzab görən anası Xədicə xanım kimi Xurşid xanımın da ailə həyatı siyasi ortamsızlığın məngənəsində məhv olmuşdur. Sevgi ilə qurulan ailə yuvası dağılmışdı. Buna səbəb isə həyat yoldaşı Əhməd bəy Pepinovun repressiya olunması idi. Həbs olunanda həyat yoldaşı Xurşidi siyasi təqiblərdən qorumaq üçün Əhməd bəy özü qaynanası Xədicə xanıma demişdi: “Xədicə xanım, Xurşidə deyin məndən boşanmaq haqqında ərizə versin, tutulanlardan çoxunun ailələrini də sıxışdırırlar. Mənim adım üstündə olmasın, ziyan gətirər ona. İstəsə ərə də gedə bilər”. Xurşid xanım siyasi mühitin xofu ilə ərindən boşanmışdı. Daha sonra Əhməd bəyin Xalq Maarif Komissarlığında katibi olan, sonralar görkəmli həkim, tibb elmləri doktoru kimi tanınan Bahadur Eyvazova ərə getmişdi.
Xurşid xanımla Əhməd bəyin qızı Sevda Pepinovanı isə elə o vaxtdan nənəsi Xədicə xanım saxlamışdı. Buradaca xatırlatmaq istəyirik ki, Xədicə xanım xoşbəxtliyi yarıda qırılan qızlarının yetim övladlarına analıq etmək missiyasını şərəflə yerinə yetirmişdi. Sevda ilə bərabər digər qızının – repressiya edilmiş əri ilə sürgünə göndərilən Gülruxun oğlu Fəridi də əsil ana sevgisi ilə böyütmüş, hətta uşağa Ağayev soyadını da vermişdi. Gülrux xanım sürgündən qayıdanda 15 yaşlı Fərid anasına yaxın getməmiş və bir ömür boyu ona isnişməmişdi. Sevda Pepinova da Xədicə xanımı anası kimi sevirdi. Xurşid xanımla qızı Sevda xanım bir ömür boyu bir-birinə həsrət qalmışdılar. 7 yaşlı Sevda “Xalq düşməni”nin qızı olduğuna görə Xurşid xanımın həyat yoldaşı Bahadur Eyvazov Sevdanın onlara gəlib-getməsini istəməmişdi… Son nəfəsində isə Xurşid xanım üzünə həsrət yaşadığı qızını görmək istəmiş, Sevda xanıma “Bağışla məni, Sevda, bağışla…” demişdi. Sevda Pepinova Azərbaycan mədəniyyət tarixində böyük xidmətləri olan bir şəxslə – görkəmli aktyor, Azərbaycan Xalq artisti (1960), Azərbaycan Dövlət Musiqili Komediya Teatrının yaradıcılarından biri, əvəzolunmaz komik xarakterlər yaradan sənətkar Lütfəli Abdullayevlə evlənmişdi. Sevda xanım qovuşmadan itirdiyi, həsrət qaldığı anası Xurşid xanımın adını qızına vermişdi. Xurşid xanımın nəvəsi Xurşid Lütfəli qızı Abdullayeva Azərbaycan mədəni həyatında nənəsinin yolunu davam etdirir, hazırda Bakı Musiqi Akademiyasının professoru, Azərbaycan Respublikası Dövlət Xor Kapellasının direktoru, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar artistidir.
Xurşid Ağayeva da atası Həsən bəy kimi həyata çox erkən vida edib. Ömrünün qırx yeddinci yazında, 1953-cü il dekabrın 3-də dünyasını dəyişib. Lakin həyatdan tez getməsinə baxmayaraq qısa bir ömrə böyük uğurları sığdıra bilib. “Öz əsərlərimi istedadlı musiqiçi gənclərə həsr edirəm” ithaf sözü ilə ilk tədqiqat əsərini – Üzeyir bəy Hacıbəyliyə həsr etdiyi monoqrafiyasını yazan, Azərbaycan musiqişünaslığının təşəkkülündə ilk səhifələrə imza atan, respublikamızda musiqi təhsilinin inkişafı yolunda fəal pedaqoji işi ilə seçilən Xurşid Ağayevanın milli mədəni həyatımızda özünəməxsus mövqeyi olub.
Bəli, istedadlı pianoçu və musiqişünas Xurşid Ağayeva musiqi mədəniyyəti tariximizin önəmli simalarındandır. Musiqiyə hələ erkən yaşlarından meyl göstərən Xurşid xanım ilk musiqi təhsilini Azərbaycan Musiqi Texnikumunun (indi Azərbaycan Milli Konservatoriyası nəzdində Musiqi Kollecinin) Fortepiano şöbəsində almışdır. 1930-cu ildə isə musiqiçi müəllimlərin Moskva İxtisasartırma İnstitutuna oxumağa göndərilmiş, burada tanınmış professorlar İ.Aysberq və Q.Şaroyevdən dərs almışdır. Həmin görkəmli alimlər ona təkcə ifaçlıq vərdişləri aşılamaqla yetinməmiş, həm də hərtərəfli musiqiçi kimi yetişməsində önəmli rol oynamışlar. Xurşid Ağayeva 1935-ci ildə Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasını (indiki Ü.Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyası) bitirmişdir. O, həm ifaçlıq, həm də musiqişünaslıqla davamlı məşğul olmuşdur.
Xurşid xanım hələ konservatoriyada oxuduğu illərdən pedaqoji fəaliyyətə başlamışdı. Təhsil prosesindən və iş yerindən tanıdığı böyük bəstəkarımız Üzeyir bəy Hacıbəylinin onun həyatında önəmli rolu olmuşdur. Üzeyir bəy bir klassik Azərbaycan aydını – öz millətinin yolunda yanan mayak tək Xurşid xanımın da yolunu işıqlandırmışdı. Xurşid Ağayeva fəaliyyətinin müxtəlif mərhələlərində – tələbəlik illərində, konservatoriyadakı müəllimlik fəaliyyətində, elm və təhsil üzrə prorektor vəzifəsində çalışanda və yaxud Bəstəkarlar İttifaqında Tənqid bölməsinə başçılıq edəndə bu uca şəxsiyyətin qayğısını görmüşdü. Şərq musiqisinin canlı əfsanəsi Üzeyir bəy Hacıbəyli həmişə onun üçün həssas, xeyirxah, qayğıkeş, çoxcəhətli istedada malik sənətkar, gözəl insan kimi ideal idi. Xurşid xanım hər zaman ona bənzəmək istəmişdi.
Xurşid Ağayeva böyük pedaqoq, sevimli müəllim idi. Konservatoriyanın musiqi nəzəriyyəsi kafedrasının müəllimi kimi Musiqi tarixi kursu fənnindən rus və Azərbaycan dillərində oxuduğu mühazirələr həmişə maraqla qarşılanırdı. Onun mühazirələrini dinləyən çoxsaylı tələbələr (onların arasında indi musiqi mədəniyyətimizin görkəmli ustaları var) Xurşid xanımın ustad dərslərini dəyərli elmi bilgilərlə zəngin saatlar kimi xatırlayırdı. Onun tələbələri olmuş musiqiçilər Xurşid xanımın necə böyük şövqlə çalışdığını, gənc musiqiçiləri Qərbi Avropa, rus, Azərbaycan musiqi mədəniyyəti xəzinəsinə qovuşdurmaq üçün fədakarlıqla əmək verdiyini qeyd edirdilər. Xalq artisti Süleyman Ələsgərov Xurşid xanımın sinfində dinlədiyi mühazirələri, royal arxasında musiqi təhsilini zaman-zaman xatırlayırdı. Bəstəkarın müəlliminin mühazirələrindən əziz nişanə kimi saxladığı iki dəftərdə Bethovenin bütün simfoniyalarının təhlili verilmişdi. Bəstəkar deyirdi: “Müəllimləri, tərbiyəçiləri xatırlayarkən onların həyatla tez vidalaşdığına ürəkdən acıyırsan, lakin çəkdikləri zəhmətin bəhrəsini görərkən bir az təskinlik tapırsan. Yaşlı nəslin nümayəndələrinə – mənim yaşıdlarım olan bəstəkarlara, musiqişünaslara, ifaçılara Xurşid xanımın bəxş etdiyi böyük musiqi sevincində mən bu zəhmətin səmərəsini duyuram. O, böyük pedaqoq idi”… Tələbələrinin hamısı onu çox sevir, müəllim və alim həmkarları ona böyük hörmət bəsləyirdilər.
Üzeyir bəy Hacıbəli Xurşid xanımı həmişə başqalarından fərqləndirir, məsuliyyəti, işə can yandırdığı üçün xətrini əziz tutur və yeri gələndə, bir çox məsələlərdə onu müdafiə edirdi. Xurşid xanımın dahi bəstəkar və alim haqqında ilk monoqrafiyası onların sıx yaradıcılıq ünsiyyətinin nəticəsi kimi meydana çıxmışdı. Xurşid xanım bu monoqrafiya üzərində uzun müddət işləmiş, sanballı bir əsər ərsəyə gətirmişdi. Təəssüf ki, ömrü vəfa etmədiyindən öz monoqrafiyasının nəşrini görmək Xurşid xanıma nəsib olmamışdır. Üzeyir bəy Hacıbəylinin adına yazdığı monoqrafiyası müəllifin ölümündən sonra, 1955-ci ildə nəşr edilmiş, musiqişünaslığımızın dəyərli örnəyi kimi elm tarixində qalmışdır.
Böyük bəstəkarımızın yaradıcılığının hərtərəfli öyrənildiyi bu araşdırma çağdaş dövrümüzdə də öz güncəlliyini, elmi dəyərini itirməyib, Üzeyir bəy Hacıbəylidən yazılan tədqiqatlar üçün ilkin qaynaq kimi xüsusi önəmə malikdir. Bəstəkar haqqında ilk tədqiqat işləri arasında elmi səviyyəsi ilə seçilən həmin monoqrafiya Üzeyir bəy Hacıbəyli istedadının əzəməti, istiqamətləri, miqyası, eləcə də onun coşğun ictimai fəaliyyəti barədə aydın təəssürat yaradır. Bəstəkarın unikal şəxsiyyətini səciyyələndirən özəlliklərə diqqət yetirən müəllif vurğulayır ki, doğma xalq incəsənətinin mənzərəsini vermədən Üzeyir bəy Hacıbəyli yaradıcılığını tam mənada qiymətləndirmək mümkün deyildir. Ona görə də Xurşid Ağayeva monoqrafiyasında Azərbaycan mədəniyyəti tarixinin XII yüzildən başlayıb 1938-ci ildə Moskvada keçirilən birinci incəsənət ongünlüyünə qədər davam edən inkişaf yoluna ekskursiya edirdi. Böyük bir dövrün yığcam özəti ilə Üzeyir bəy Hacıbəylini yetirən milli mədəni-tarixi ənənələr haqqında təsəvvür formalaşdırır, bu bəstəkarlıq məktəbinin böyük zəminə əsaslandığını göstərirdi.
Xurşid Ağayevanın dövri mətbuatda, kofranslarda və yubiley gecələrində məzmunlu çıxışları da onun intellekti haqqında yüksək təəssürat yaradırdı. Alimin N.A.Rimski-Korsakovun, A.Zeynallının yaradıcılığı haqqında çıxışları, “Zaqafqaziya respublikalarının musiqi ongünlüyü”ndə (1944) bəstəkarlarımızın simfonik yaradıcılığı barədə məqalələri bu baxımdan özəlliklə diqqəti cəlb edir. Onun elmi irsi milli musiqi ədəbiyyatının dəyərli töhfələridir.
Republikamızın ilk musiqişünas qadını, Azərbaycanın Əməkdar incəsənət xadimi Xurşid xanım Ağayevanın adı mədəniyyət tariximizin altun səhifələrində əbədi yaşayır. Xalqımız bu adı hər zaman yaddaşında, qəlbində yaşadacaq, onu sevgi ilə yad edəcəkdir. Xurşid xanımın açdığı iz, musiqişünaslıq cığırı, yeni nəsillərin rahatlıqla addımladığı yol həmişə öz yaradıcısını böyük ehtiramla xatırladacaqdır.
Milli Məclisin Mədəniyyət Komitəsinin sədri Qənirə Paşayeva
